Ինչու արժե կարդալ «Պայթյուններ Թուրքիայում և ոչ միայն»-ը այսօր

Իմ ձեռքի տակ է գրող-հրապարակախոս, մշակույթի վաստակավոր գործիչ, բանասիրական գիտությունների թեկնածուԿարո Վարդանյանի «Տիգրան Մեծ» հրատարակչության կողմից լույս տեսած «Պայթյուններ Թուրքիայում և ոչ միայն» գիրքը: Թեև «Սփիւռք» պարբերաթերթը տարբեր կազմերով 5-րդ անգամն է հրատարակում և գիրքը հասանելի է նաև համացանցում, սակայն գրքի մասին որևէ գրախոսականի չեմ հանդիպել, թեև գիրքը շարունակում է լայն պահանջարկ ունենալ հասարակության շրջանում` ավելորդ չեմ համարում այն ներկայացնել մեր ընթերցողի դատին:

Գիրքը պատկանում է այն հազվադեպ ստեղծագործություններին, որոնք փորձում են բացահայտել Հայաստանի Ազատագրության Հայ Գաղտնի Բանակի՝ ASALA-ի իրական պատմությունը ներսից, ոչ թե արտաքին դիտողի տեսանկյունից։Այն ոչ միայն փաստագրական վկայությունների ժողովածու է, այլև գաղափարական վերլուծություն՝ այն մասին, թե ինչու և ինչպես է ծնվել նման շարժում։ Այս գիրքը կարելի է համարել կարևոր պատմագիտական աղբյուր, որովհետև այն ներկայացնում է հայ զինյալ պայքարի քիչ ուսումնասիրված կողմերը, որոնք խորհրդային տարիներին մնում էին արգելված թեմա։ Գրական առումով գիրքը չի ձգտում գեղարվեստական կատարելության, այլ՝ ազդեցության։ Նրա ուժը բովանդակության մեջ է, ոչ թե ոճի մեջ: Գիրքը հետաքրքրություն է առաջացրել հատկապես քաղաքականությամբ և պատմությամբ հետաքրքրվողների շրջանում, հատկապես երիտասարդների մոտ, ովքեր ուզում են հասկանալ ASALA-ի դերը, սփյուռքի ընթերցողների մոտ, ովքեր տեսնում են իրենց պատմական ցավի արտացոլումը։ Ընդհանուր գնահատմամբ՝ ASALA-ի թեմայով սա համարվում է Հայաստանի անկախությունից հետո գրված ամենահետաքրքիր և հավասարակշռված գրքերից մեկը :

Կարո Վարդանյանի «Պայթյուններ Թուրքիայում և ոչ միայն» գիրքը բացառիկ փորձ է՝ հայ ազգային-ազատագրական շարժման ամենախորհրդավոր և երբեմն չհասկացված էջերից մեկը ներկայացնելու նոր դիտանկյունից։ Հեղինակը համադրում է փաստավավերագրությունը և գեղարվեստական արձակը՝ ստեղծելով մի տեքստ, որն ընթերցողին տեղափոխում է ոչ միայն պատմական իրադարձությունների միջավայր, այլև դեպի այն մարդկանց ներաշխարհը, որոնք գործել են այդ իրադարձությունների կիզակետում։ Գիրքը ներկայացնում է Հայաստանի Ազատագրության Հայ Գաղտնի Բանակի՝ ASALA-ի, չբացահայտված անդամներից մեկի պատմությունները՝ հիմնված իրական վկայությունների վրա։ Այդ պատմությունները, որոնք հաճախ հնչում են որպես խոստովանություններ, բացահայտում են ոչ թե միայն գործողությունների մեխանիզմը, այլև դրանց հոգեբանական և գաղափարական շարժառիթները։ Հեղինակը, օգտագործելով իր երկարամյա հետազոտական աշխատանքը, վերածում է այդ նյութը իրապատում վեպի՝ առանց փաստական շեշտադրումները կորցնելու։ Ստացվում է մի գրական կառուցվածք, որտեղ վավերականությունը և գեղարվեստականությունը ներդաշնակորեն համակցված են։

Կարո Վարդանյանը չի ներկայանում որպես քարոզիչ կամ դատավոր։ Նա չի արդարացնում զինված պայքարը, սակայն նաև չի դատապարտում այն։ Փոխարենը՝ նա ընթերցողին հրավիրում է հասկանալու, թե ինչու են մարդիկ երբեմն ընտրում ծայրահեղությունը, երբ տեսնում ու համոզվում են, որ աշխարհը չի լսում իրենց ցավը։ Սա գրքի ամենամեծ արժանիքներից մեկն է. այն չի պարտադրում դիրքորոշում, այլ բացում է դուռը՝ դեպի վերլուծություն, գիտակցում և պատմական խորություն։ Գիրքը հիշեցնում է, որ ահաբեկչությունը միշտ ունի իր կոնտեքստը, և եթե այն դիտարկվի առանց այդ միջավայրի ըմբռնման, դառնում է դատարկ պիտակ։ Հեղինակը փորձում է վերականգնել այն պատմական շղթան, որը կապում է ցեղասպանությունից փրկված սերունդների ցավը հետագա պատմական գործողությունների հետ։ Այս իմաստով «Պայթյուններ Թուրքիայում և ոչ միայն»-ը վերածվում է ոչ միայն փաստագրական վեպի, այլև՝ ազգային ինքնության որոնման գրքի։

Գրական տեսանկյունից Վարդանյանի լեզուն պարզ է, միաժամանակ կտրուկ և ազդեցիկ։ Ներքին մենախոսությունները, բացահայտումների դրվագները, գործողությունների դինամիկան ստեղծում են թրիլերային լարվածություն, որը ստիպում է ընթերցողին մնալ պատմության ներսում։ Սակայն այստեղ չկա մակերեսային հերոսացում։ Հեղինակը խուսափում է պաթոսից՝ փոխարենը ընտրելով հուզական և մտավոր հավասարակշռություն։ Այդտեղ է գրքի արժեքավորությունը․ այն չի փորձում զարմացնել, այլ՝ ստիպում է մտածել։ Այն ոչ միայն ցույց է տալիս, որ նույնիսկ ամենախիստ գործողություններն ունեն քաղաքական, գաղափարական և հոգեբանական շարժառիթներ։

Այն ընթերցելիս հասկանում ես՝ ինչ ուժ ունի գաղափարը, երբ այն դառնում է ազգային առաքելություն։ Այս տեսանկյունից գիրքը ոչ միայն պատմություն է, այլ նաև դաս քաղաքական գիտակցության ու պատմական հասունության համար։

Ի վերջո` ինչու արժե կարդալ «Պայթյուններ Թուրքիայում և ոչ միայնը» այսօր: Այս գիրքը միայն անցյալի մասին չէ։ Այն նաև հետադարձ հայացք է դեպի մեր ներկան և հետաքրքիր ուղեցույց՝ հասկանալու մեր ազգային ինքնության, պատմական հիշողության և արդարության զգացման հիմքերը։

Ահա մի քանի պատճառ, թե ինչու է այս գիրքը կարևոր այսօր․Գիրքը հիշեցնում է մի ժամանակաշրջան, երբ հայ ժողովուրդը՝ չունենալով պետականություն, փորձել է պայքարել իր ձայնն ամեն կերպ լսելի դարձնելու համար։

Այս պատմությունները ցույց են տալիս, որ պատմական արդարությունը երբեմն չի գալիս դիվանագիտական ճանապարհով, այլ՝ անձնական և համաժողովրդական զոհողության միջոցով։

Հեղինակը չի արդարացնում բռնությունը, բայց հրավիրում է ընթերցողին՝ հասկանալու պատճառները, որոնք մարդկանց մղել են դեպի զինված պայքար։ Այս մոտեցումը արժեքավոր է, քանի որ մեր հասարակությունում հաճախ պակասում է նման բարդ թեմաների հանդեպ հուզական հավասարակշռությունը։ Գիրքը թույլ է տալիս հասկանալ՝ որ պատմությունը միշտ սև ու սպիտակ չէ, և երբեմն ազգային ցավը վերածվում է գործողության՝ անկախ նրանից, ընդունելի՞ է դա, թե՞ ոչ։

Գիրքը Հիշեցում է միջազգային արդարության դժվարության մասին, նաև ակնարկում է, որ միջազգային քաղաքականությունը հաճախ անտեսում է փոքր ժողովուրդների իրավունքները։ ASALA-ի պատմությունը դրա վառ օրինակն է․ այն ծնվեց ոչ թե ատելությունից, այլ արդարության բացակայությունից։ Այսօր, երբ աշխարհում կրկին քննարկվում են պատերազմներ, օկուպացիաներ ու ցեղասպանություններ, գիրքը հիշեցնում է՝ որ պատմությունը կրկնվում է, երբ մոռանում ենք անցյալի դասերը։

Գիրքը մղում է ընթերցողին խորհել՝ Ազգային ինքնության և պատասխանատվության գիտակցության մասին, ինչ է նշանակում լինել հայ, ինչ է նշանակում հիշել, և ինչ ձևով կարելի է հասնել վերջնական արդարության՝ զինվա՞ծ, թե՞ մտավոր ։ Այս հարցերը կարևոր են հատկապես երիտասարդների համար, ովքեր ձևավորում են իրենց հայրենասիրության ու արժեհամակարգի պատկերացումները։

«Պայթյուններ Թուրքիայում և ոչ միայն»-ը ժամանակակից հայ ընթերցողի համար կարևոր փաստավավերագրական, միևնույն ժամանակ գրական-գեղարվեստական արժեքավոր գործ է, քանի որ փաստագրական առումով այն հուշում է, թե որքան դժվար է եղել պայքարել արդարության համար մի աշխարհում, որտեղ հայի ցավը հաճախ մնացել է անլսելի։ Այս գիրքը ոչ միայն պատմական վերհուշ է, այլև հարցադրում՝ ուղղված մեզ՝ արդյո՞ք մենք հասկացել ենք մեր անցյալի դասերը, և ի՞նչ ձևով ենք պատրաստ հիշել առանց ատելության, պայքարել առանց կուրության։ Վարդանյանի ստեղծագործությունը դառնում է մի կամուրջ՝ պատմական փաստերի և ազգային ինքնագիտակցության միջև։ Այն ընթերցվում է որպես ցավոտ, բայց ազնիվ խոստովանություն՝ թե՛ որպես անհատի, և թե՛ մեր ժողովրդի ունեցած դառը ճակատագրի մակարդակով։

Գրքի արժեքը նրանում է, որ այն խոսում է ոչ թե պայթյունների, այլ՝ նրանց հետևում կանգնած լռության մասին։ Այդ լռությունն է, որ հեղինակը փորձում է կոտրել՝ պատմելով այն, ինչ երկար տարիներ մնում էր ստվերում։ «Պայթյուններ Թուրքիայում և ոչ միայն»-ը արժանի է դիտարկվելու որպես ոչ միայն վավերագրական արձակի արժեքավոր նմուշ, այլև որպես մտավոր և բարոյական վերլուծության հարուստ նյութ՝ հիշելու, հասկանալու դրդապատճառները, թե ինչից սկսվեց այդ ամենը...

Կարո Վարդանյանի այս գիրքը արժե կարդալ ոչ միայն ASALA-ի մասին իմանալու, այն նաև հայ ժողովրդի արդարության որոնման պատմություն է, պատմություն, որ պետք է ոչ թե մոռացվի կամ թաքցվի, այլ հասկացվի, ուսումնասիրվի և փոխանցվի նոր սերունդներին։

Վահան ԱՄԱՏՈՒՆԻ

«Նիդ.օրագիր»

Մեկնաբանություններ